آب و باران یکی از مسائل همیشگی انسان‌ها در کره زمین است و ساکنان این کره خاکی در جای جای دنیا همیشه با مشکلاتی مثل خشکسالی مواجه بوده‌اند، به همین دلیل و در مواقعی که خشکسالی اتفاق می‌افتاد، دعا برای باران یکی از مراسم‌هایی بوده که در بسیاری از مناطق دنیا و در هرجا به شکلی انجام می‌شد.

حیات بشر همیشه با این مایه مهم طبیعت در ارتباط است و در طول تاریخ هر زمان که مردم، به ویژه کشاورزان، کشت و کار خود را در خطر می‌دیدند با توجه به آداب، رسوم و دین خود به نحوی از خداوند و طبیعت طلب باران می‌کردند.

مردم منطقه آذربایجان و استان اردبیل نیز برای طلب باران مراسمی دارند که آن را «چمچه خاتون» می‌نامند، این مراسم در بسیاری از مناطق ایران رایج است اما با تفاوت‌های اندکی که ریشه در فرهنگ و مذهب مناطق مختلف دارد. در استان اردبیل بیش از همه در مناطق جنوبی استان و در شهرستان کوثر این مراسم رایج بوده و امروزه نیز به رسم زنده نگه داشتن آیین باران خواهی و در قالب جشنواره‌ای همچنان مراسم چمچه خاتون اجرا می‌شود.

چمچه در لغت و در زبان ترکی به معنای قاشق چوبی بزرگ است، چمچه خاتون عروسکی است که با ملاقه یا قاشق بزرگ و معمولا چوبی می‌سازند و آن را به شکل یک خاتون در می‌آورند، در مراسم طلب باران «چمچه خاتون»، یک نفر که انگار نقش اصلی این نمایش را برعهده دارد و معمولا مرد یا زنی سن و سال دار است، چوچمه را در دست می‌گیرد و با آن حرکات نمایشی و موزون اجرا می‌کند، حرکاتی که شبیه راز و نیاز عرفا است و با خواندن اشعاری به طلب باران از خداوند می‌پردازد. نقش اصلی این آیین اما تنها نیست، در کنار او افراد دیگر نمایش نیز هستند که آنها هرکدام دو قلوه سنگ در دست داشته و با زدن سنگ‌ها به هم با ریتم خاصی نقش اصلی را در خواندن اشعار و طلب باران همراهی می‌کنند.

در ایران زمین از زمان‌های دور بسیاری از وقایع و آیین‌ها به شکل نمایش اجرا می‌شدند و نمایش‌های ایرانی همه در اعتقادات و باورهای مردم ریشه دارند، چمچه خاتون نیز به عنوان یک آیین طلب باران نمایشی ایرانی است که در مناطق مختلف کشور با عناوین مختلف اجرا می‌شود. چمچه خاتون، چمچه گلین، بو که باران، گشنیزو و گشنیز عناوینی است که در مناطق مختلف ایران به آیین باران خواهی اطلاق می‌شود.

روح الله محمدی کارشناس میراث‌فرهنگی درمورد این آیین می‌گوید: متاسفانه آیین چمچه خاتون امروزه در حال از بین رفتن است و جوانان از این آیین و چرایی برگزاری آن اطلاعاتی ندارند و از دنیا رفتن افراد مسن ساکن در روستاها خطر فراموشی این آیین را در پی دارد.

او تاکید می‌کند: آیین چمچه خاتون در سال 1400 در فهرست آثار ناملموس ملی ثبت شد و ثبت ملی این اثر در کنار برگزاری جشنواره‌هایی مثل جشنواره چمچه خاتون در شهرستان کوثر می‌تواند در حفظ و احیای این آیین موثر باشد.

محمدی می‌گوید: چمچه خاتون در هنگام خشکسالی و بی آبی اجرا می‌شود، در سال‌هایی که از عید نوروز تا نیمه دوم اردیبهشت ماه بارندگی کم باشد افرادی خاص که به نحوی متولی برگزاری این مراسم هستند دست به کار می‌شوند. چمچه با پارچه‌های رنگی تزئیین می‌شود و آن را به شکل عروسک درمی‌آورند تا آیین باران خواهی را با آن انجام دهند.

در مراسم چمچه خاتون، علاوه بر چمچه، قلوه سنگ‌هایی را نیز با پارچه‌های رنگی تزئین می‌کنند که هر فرد حاضر در گروه دو قلوه سنگ را برمی‌دارد و زدن آنها به هم به صورت ریتمیک در خواندن اشعار نفر اصلی را همراهی می‌کند. بخشی از شعرهای معروفی که در این آیین خوانده می‌شود به شکل زیر است:

چومچه خاتون نه ایستر/ آلله دان یاغیش ایستر/ الی خمیرده قالمیش/ بیرجه قاشیق سو ایستر

آلا داغین بولودو/ یتیم لرین اومودو/ آلله سن یاغیش ایله/ آرپا، بوغدا قورودو

چمچه خاتون چه چیزی می‌خواهد/ از خداوند باران می‌خواهد/ کسی که دستش در خمیر مانده است/ یک قاشق آب می‌خواهد

ای ابر کوهستان/ و ای امید یتیم‌ها/ خدایا بارانی بفرست/ که خوشه‌های جو و گندم خشک شدند

جشنواره چمچه خاتون هر ساله در اوایل خردادماه و در شهرستان کوثر برگزار می‌شود، نهمین دوره این جشنواره امسال برگزار شد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل درمورد برگزاری این جشنواره می‌گوید: آیین سنتی چمچه خاتون به عنوان یک مراسم طلب باران به ثبت ملی رسیده است و برگزاری جشنواره با این عنوان به منظور حفظ و احیای آیین چمچه خاتون یکی از اهداف اداره کل میراث‌فرهنگی استان اردبیل است.

حسن محمدی ادیب افزود: آیین‌های سنتی غنای فرهنگی استان و منطقه را نشان می‌دهند که ثبت این آیین‌ها در فهرست آثار ناملموس کشور و همچنین برگزاری رویدادهایی برای حفظ و احیا چنین آیین‌هایی از وظایف اداره کل میراث‌فرهنگی است.

چمچه خاتون به طلب باران می‌رفت، این آیین معمولا در خارج از روستا و در بلندی‌ها برگزار می‌شد، در برخی از روستاها هم این آیین را در امامزاده یا مسجد روستا برگزار می‌کردند و بعد از برگزاری مراسم، چشم به آسمان می‌دوختند تا خداوند به اجابت دعای چمچه خاتون باران بفرستد و کوه و دشت را سیراب کند.

گزارش از توحید سیف

انتهای پیام/